. . . وَ عَرَجْتَ [بِهِ‏] بِرُوحِهِ إِلَى سَمَائِکَ وَ أَوْدَعْتَهُ عِلْمَ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَى انْقِضَاءِ خَلْقِکَ. . .

در این بخش از دعا و در بیان اوصاف نبی اکرم (ص) به مسأله معراج آن حضرت پرداخته شده است. معراج یکی از مسائل مهم در زندگی نبی اکرم (ص) است که در قرآن کریم به عنوان معجزه خالده پیامبر(ص) اسلام؛ نیز به آن تصریح شده، علاوه بر این می توان گفت مسأله معراج هم برای آن حضرت جنبه اعجازی دارد. اگرچه سایر انبیاء (ع) هم اجمالاً مسأله معراج را داشته اند اما معراجی که پیامبر (ص) داشته با سایر انبیا متفاوت بوده است چون در معراج نبی مکرم اسلام، پرده برداری های عجیبی از شهود حق تعالی و آیات الهی برای آن حضرت شده است.
طبق بعضی از روایات، حضرت جبرئیل (ع) هم همراه حضرت محمد بوده اند، اما ایشان هم از جایی به بعد نمی توانند همراه پیامبر باشند و در چنین موقعیتی به پیامبر عرضه می دارند در جایی پیشروی بکن که دیگری در آن جا نیامده است. البته در بعضی از روایات، پیامبر (ص) علت عدم همراهی را از جبرئیل سؤال می کنند و جبرئیل عرضه می دارد که اگر من مقداری دیگر نزدیک شوم می سوزم. به هر حال مسأله معراج یکی از مسائل مهم نبی اکرم (ص) است.
در این جا بحث همراهی آن حضرت با بُراق است. «و سَخَّرتَ لَهُ البُراقَ؛ براق را برای او تسخیر کردی.»
در قرآن کریم بحثی از براق نشده اما در روایات از او نام برده شده و به صورت اَستری بیان شده که حامل آن حضرت بوده است. امام صادق (ع) طبق روایتی می فرماید که حضرت روی براق سوار شد. اما این که براق واقعاً به صورت حیوانی که ما درک می کنیم بوده یا در همه مراحل به همین صورت بوده، واقعیت این موضوع را ما درک نمی کنیم. اما در روایت دیگری رسول خدا می فرماید براق یک جنبنده ای از جنبنده های بهشت است ولی بیان نمی کنند این جنبنده چه خصوصیاتی دارد. به هر حال در روایات مربوط به بهشت مسائل متعددی مطرح است و یکی از عنایاتی که خداوند به بهشتیان می کند این است که برای آن ها گاهی وسیله ای سواری آورده می شود که خصوصیاتی برای این وسیله سواری بیان کرده اند، که مثلاً سرش از فضّه است و بدنش از یاقوت است و ... که این خصوصیات بیانگر این است که این جنبنده و حیوان حتی اگر صورت ظاهری حیوانات را داشته باشد اما واقعیتش یک واقعیت دیگری است. چون اساساً موجودات عالم بهشت همه دارای حیات هستند و حیات آن عالم را دارند و اگر آن موجودات جلوه ای در این عالم داشته باشند حتماً آن حیات بهشتی را هم به نوعی حفظ کرده اند.
در جلسه گذشته مطرح شد که وقوع معراج اصلی حتمی است و اعتقاد به معراج یکی از اعتقادات اساسی اسلام است. اعتقاد به معراج جسمانی به طور قطعی از مکه (مسجدالحرام) به مسجدالاقصی حتمی است اما درباره بُعد دیگرش اختلافاتی وجود دارد که جسمانی و روحانی بوده یا نه. در هر حال اگر شخصی این بخش را قائل به معراج جسمانی نباشند خدشه ای به اعتقادش وارد نمی شود.
«وَ اَودَعتَهُ عِلمَ ما کانَ وَ ما یَکونُ اِلَی انقِضآءِ خَلقِک؛ خدایا تو علم هرآنچه را که هست و رخ می دهد تا پایان خلقت و آفرینش به نبی بزرگوارت به ودیعه گذاردی.» یکی از فضائل مهم نبی اکرم (ص) و اهل بیت (ع) آن جایگاه علمی این شخصیت ها نسبت به حقایق علمی است. البته این موضوع که مقدار علم آنها با اعداد قابل فهم و شمارش ما چه مقدار است، قابل توضیح نیست. مانند ملائک الهی که کثیر هستند، منتها گاهی در روایات از کثرت غیر قابل شمارش آن موجودات، تعبیراتی که ما درک می کنیم بیان می فرمایند مثلاً دوهزار یا چند هزارملک.
قرآن کریم هم با تعبیر لطیفی می فرماید «وَ إن تَعُدّوا نِعمَتَ اللهِ لا تُحصوها؛ اگر شما بخواهید شمارش کنید نعمت پروردگار را نمی توانید.» نعمت هم هر آن چیزی است که از خداوند متعال صادر می شود و به خدای متعال تکیه می کند و به هر نحو برای بهره مندی مخلوقات است.
از نظر کیفیت علم اولیا نسبت به واقعیات خارجی، مانند علم ما نیست. علوم ما نوعاً از طریق حواس و قوای درونی و از موجودات خارجی که محدودیت زمانی دارند، بدست می آید و البته هریک از حواس ما برای این که علم مناسب خودش را به ما بدهد شرایطی دارد. علاوه بر این انسان با کارکردهای عقل از امورات خارجی معلومات عقلی به دست می آورد که علوم عقلی گفته می شود. نوعاً علوم ما از جهات خارج از خود، علوم حصولی و تصوّری نسبت به خودمان و حالات درونی مان است. اما درباره قوای وجودیمان علم حضوری داریم که واسطه نمی خواهد.
عمدتاً علوم اولیای الهی نسبت به حقایق خارجی از نوع دوم یعنی علم حضوری است که از جانب خدای متعال، واقعیات خارجی برای آن ها مکشوف می شود. اولیای الهی از معلوماتی که به صورت علم حضوری درک می کنند و برایشان کشف می شود خبرهایی می دهند که به صورت علم حصولی و مفاهیم است و برای ما در قالب امر و نهی ظاهر می شود. خبرهای ذکر شده توسط اولیا، هم به واسطه دستگاه خلاق ذهن و هم به واسطه قدرت الهام کننده خداوند، به صورت حقایق مشهود در قالب جملات خبری و انشایی ظاهر می شود و از آنجایی که ما نسبت به واقعیت وحی بی اطلاعیم نباید این خبرها را صرفاً ساخته ذهن این بزرگان بدانیم، بلکه باید دقت داشته باشیم که واقعیات در قالب کلمات از سوی خدای متعال به آنها اظهار می شود. مثل این که ما سخنی را رد و بدل کنیم، این سخن به واسطه کلمات است؛ منتها کلمه از ما صادر و به دیگری القا می شود و مفاهیم برای دیگری فهمیده می شود. اما در وحی از جانب خداوند متعال این کلمات القا می شود و فقط ذهن پیامبر دریافت کننده است و چون معصوم است دریافتش دریافت واقعی است و به صورت کنترل شده هم ابلاغ می شود. در آیات قرآنی نیز به این مطلب تصریح شده «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى‏ غَیْبِهِ أَحَداً * إِلاَّ مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً*لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصي‏ کُلَّ شَيْ‏ءٍ عَدَداًآیه 26-28 سوره جن): «داناى غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمى‏سازد* مگر رسولانى که آنان را برگزیده و مراقبینى از پیش رو و پشت سر براى آنها قرار مى‏دهد*تا معلوم کند آیا رسالات پروردگار خود را ابلاغ کردند، یا نه و او به آنچه درنفس رسولان است نیز احاطه دارد و عدد هر چیزی را به شمار می آورد»
مطلب دیگر در بحث علم که قابلیت تحقیق در روایات ما دارد، این است که چه وقتی این علم به پیامبر و یا ائمه داده می شود. آیا از اول خلقتشان یا در مرحله دیگری است. پاسخ این سؤال در روایات به هر دو صورت ذکر شده است.
مسأله دیگر این که آیا این علم همیشه حضور دارد در وجود این بزرگواران یا نه. یعنی همواره این بزرگواران در همه کارهایشان با علم به غیب حرکت می کنند یا فقط در مواقع خاصی از این علوم استفاده می کنند.
در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) در پاسخ به سؤال درباره علم نبی اکرم (ص) آمده که: «علمُ نبی علمُ جمیعِ النبیین و علمُ ما کان و علم ما هو کائن الی قیامِ الساعه»
امام جواد (ع) نیز می فرمایند که رسول خدا (ص) وقتی به معراج رفتند پایین نیامدند تا همه علوم را به آن حضرت آموختند.