گونه ‌های غیبت حضرت مهدی
دوگونه بودن غیبت حضرت مهدی علیه السلام‌
1-دوگونه بودن غیبت حضرت مهدی (عج)
بدون شک حضرت مهدی- علیه السلام- دو گونه غیبت داشته است و این از عقاید روشن مذهب شیعه، و بلکه از مسلّمات و بدیهیّاتی است که تردیدبردار نیست. برخی از دانشمندان اهل سنّت نیز در این مسأله با شیعیان همفکری دارند.
در متون حدیثی هر دو گروه شیعه و سنّی روایاتی در این باره وارد شده است.
سیّد برزنجی [1] از حضرت ابا عبد اللّه الحسین- علیه السلام- روایت کرده است که آن حضرت فرموده است:
«برای صاحب این امر (حضرت مهدی- سلام اللّه علیه-) دو غیبت است که یکی از آن دو به قدری به درازا کشد که برخی گویند وی مرده است، و گروهی گویند او از بین رفته است. بر جایگاه و محل سکونتش نه از اولیاء و نه از دیگران، بجز آن کس که عهده ‌دار کارهای شخصی آن حضرت می ‌باشد، کسی آگاه نیست.»
و نعمانی [2] در کتاب خویش از اسحاق بن عمار آورده که وی گفته است:
از حضرت جعفر بن محمّد الصادق- سلام اللّه علیه- شنیدم که می ‌فرمود:
«برای قائم دو غیبت است که یکی طولانی و دیگری کوتاه است. در یکی جایگاه حضرت را فقط شیعیان مخصوص می ‌دانند و در دیگری مکانش را بجز خدمتگزار ویژه ‌اش کسی نمی ‌داند.» و همو [3] از ابراهیم بن عمر الکناسی نقل کرده است که وی گوید: از حضرت باقر- سلام اللّه علیه- شنیدم که می ‌فرمود:
«صاحب این امر را دو غیبت است.»
و نیز [4] از ابو بصیر روایت کند که گوید:
«خدمت حضرت صادق- علیه السلام- عرض کردم که امام باقر- علیه السلام- می ‌فرمود که برای قائم آل محمّد- صلوات اللّه علیهم اجمعین- دو غیبت است که یکی از دیگری طولانی ‌تر است. فرمود: آری ...»
این روایت را طبرسی نیز در کتاب اعلام الوری [5] نقل کرده است. و همچنین نعمانی از محمّد بن مسلم ثقفی روایت کرده است که می‌ گوید: از حضرت باقر- سلام اللّه علیه- شنیدم که می ‌فرمود:
«برای قائم دو غیبت است که در یکی از آنها چنین گفته می‌ شود که آن حضرت از بین رفته و معلوم نیست در کدام درّه ‌ای به سر می‌برد.» [6]
(4) و نیز [7] از مفضل بن عمر نقل می‌ کند که از حضرت صادق- علیه السلام- شنیدم که می ‌فرمود:
«برای صاحب این امر دو غیبت است. در یکی به سوی خانواده خود بر می‌گردد و در دیگری گفته می‌ شود که از دنیا رفته و معلوم نیست در کدام دره ‌ای ناپدید شده است».
شیخ طوسی [8] از حازم بن حبیب از حضرت صادق- سلام اللّه علیه- این روایت را نقل کرده است که حضرت به او فرمود:
«ای حازم برای صاحب این امر دو غیبت است، در دومی آشکار می ‌شود، اگر کسی نزد تو آمد و گفت که دستش را از روی خاک قبر او تکانیده باور مکن و از او مپذیر.»
این بود نمونه ‌ای از روایات و اخبار بسیاری که در این زمینه رسیده است و برای اثبات تاریخی این مسأله کافی است.
2-تفسیر دو غیبت
از این روایات دو برداشت شده است:
برداشت نخست:
این برداشت موافق عقیده غیر امامیّه است که گویند: مهدی کسی است که در زمان خود تولّد یافته و زمین را از عدل پر می ‌کند، همان‌ طور که از جور و ستم پر شده است.
طبق این عقیده، دو غیبت از یکدیگر جدا بوده و در فاصله بین دو غیبت حضرت بر مردم آشکار شده و ظهور بعد از غیبت دومی روز نهضت بزرگ حضرت است. مدّت هر دو غیبت محدود و بسیار اندک است که به خاطر مصالح ویژه‌ ای که حضرت خود در نظر دارند و یا به خاطر اینکه بعد از ظهور بتواند یارانی را گرد خود فراهم آورد غیبت می ‌فرمایند.
بر طبق این گونه برداشت از روایات چاره ای جز پذیرفتن این نظریّه درباره دو غیبت نیست؛ زیرا با عمر کوتاه حضرت دیگر نمی ‌توان غیبتی طولانی برای حضرت در نظر گرفت.
برداشت برزنجی از روایات و اخبار گذشته همین است، آنجا که گوید:
«این دو غیبت- و خداوند داناتر است- همانست که قبلا گفته شد که حضرت در کوه‌ های اطراف مکّه پنهان می‌ گردد و هیچ کس از آن حضرت آگاه نخواهد بود.»
مؤیّد این مطلب روایتی است از حضرت باقر- علیه السلام- که فرماید:
برای صاحب این امر در برخی از این درّه ‌ها پنهانی و غیبتی است. و حضرت با دست خود به ذی طوی اشاره فرمود.»
می‌ گویم: برزنجی غیبت دوم را متذکّر نشده است.
برداشت دوم:
این برداشت موافق عقیده امامیّه است که می ‌گویند مهدی- سلام اللّه علیه- از روز تولّدش در قرن سوم تا هنگام ظهورش زنده می ‌باشد.
این برداشتی است که دانشمندان امامیّه از این روایات داشته ‌اند و پیشینیان آنان به شکلی روشن بر آن تصریح کرده ‌اند و این مسأله از ضروریّات مذهب امامیّه است. نعمانی گوید [9]:
«اینگونه احادیثی که یادآور شده ‌اند «برای قائم دوگونه غیبت است»- بحمد اللّه- درستی آنها نزد ما ثابت شده است. خداوند سخنان ائمّه- علیهم السلام- را روشن گرداند و درستی و راستی آنها را آشکار ساخت. امّا غیبت اوّل، آن غیبتی است که طیّ آن سفر، نمایندگانی بین مردم و امام وجود داشتند که از سوی خود آن حضرت- علیه السلام- منصوب شده و میان مردم به طور آشکار و ظاهر زندگی می‌ کردند ... این غیبتی کوتاه بود که دورانش سپری شده و مدّتش گذشته است.
غیبت دوم غیبتی است که در آن نمایندگان و واسطه ‌ها از میان برداشته شده ‌اند و خداوند به جهت تدبیری که میان آفریدگان دارد و آنها را به دایره تمحیص و امتحان می ‌کشد ... این غیبت را بوجود آورده است و این زمانی است که اکنون ما در آن هستیم ...»
شیخ مفید در «ارشاد» [10] گوید:
«برای آن حضرت پیش از قیامش دو غیبت است. یکی از آن دو از دیگری طولانی ‌تر است، چنانکه اخبار و روایات گویای آنند. غیبت کوتاه تر از ابتدا میلاد آن حضرت است تا پایان دوران سفارت و نمایندگی بین امام- علیه السلام- و شیعیانش و در گذشت نمایندگان. و امّا غیبت طولانی ‌تر آن است که بعد از غیبت کوتاه شروع شده و در پایانش آن حضرت- عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف- با شمشیر قیام خواهد کرد.»
طبرسی گوید [11]:
«بنگر چگونه دو غیبت برای صاحب الامر همانگونه که در روایات وارد شده بود، روی داد. امّا غیبت صغرای او آن بود که طیّ آن نمایندگان آن حضرت وجود داشتند و دروازه‌ های ورود به خدمت آن حضرت شناخته شده بود و شیعیانی که به امامت یازدهمین امام حضرت حسن بن علی- سلام اللّه علیه- معتقد بودند، درباره آن اختلافی نداشتند ...»
ابن صبّاغ [12]- که مالکی مذهب است- گوید:
«برای آن حضرت پیش از قیامش دو غیبت است. یکی از آن دو از دیگری طولانی ‌تر است. اوّلی که کوتاه ‌تر است از هنگام تولّدش تا پایان دوره نمایندگی بین آن حضرت و پیروانش بود. و امّا دومی که طولانی‌تر می‌ باشد، آن غیبتی است که بعد از اوّلی آغاز شده و در پایان آن با شمشیر قیام خواهد کرد. خداوند متعال فرموده است:
وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ: و هرآینه در کتاب زبور بعد از ذکر- تورات- نوشته‌ ایم که زمین را بندگان صالح و شایسته ‌ام به ارث خواهند برد. (انبیا/ 105)» در این زمینه گفته‌ های دیگری نیز ایراد شده است که نقل آنها به درازا می‌کشد.


پی نوشت:
1- الاشاعة لا شراط الساعه/ 92.
2- غیبت نعمانی/ 170.
3- غیبت نعمانی/ 171.
4-همان کتاب/ 172- 173.
5- ص 416.
6-غیبت نعمانی/ 173. اینگونه کلمات نه بدان معنی است که مکان زندگی حضرت در بیابان‌ ها و درّه‌ ها است بلکه کنایه از انکار مردم نسبت به وجود حضرت است که چون دوران غیبت طولانی می‌ شود مردم به شکّ و تردید افتاده و می ‌گویند: پس او کجا است؟! در کدام کوه و دشت به سر می ‌برد و در حرکت است؟! (مترجم)
7-غیبت نعمانی/ 173.
8-غیبت شیخ/ 90.
9-غیبت نعمانی/ 173- 174.
10- ارشاد مفید/ 326.
11- اعلام الوری/ 416.
12- فصول المهمّه/ 309.

-تاریخ غیبت کبری
محمد صدر، ترجمه سید حسن افتخارزاده