نشانه های ظهور
حیات فکری و معنوی جامعه در گرو پویایی و بالندگی فرهنگ آن است و این زائیده ی عمق و وسعت فرهنگ ها و شناخت افکار متفکّرانی است که در خارج از مرزهای جغرافیایی ما زندگی می کنند، به ویژه آنان که به هستی به گونه ای دیگر می نگرند، می تواند نقش مهمّی در تعمیق و توسعه ی بینش و دانش سازندگان فرهنگ و گسترش اخلاق و معنویّت جامعه ایفا کند. ادیان در مسأله ی پایان جهان، پایانی خوش بینانه و سعادت آمیز و روشن برای بشر ترسیم نموده اند که در اندیشه ی شیعی، به صورت عدالت جهان گستر مهدی (عج) ظهور و بروز می کند. مطالبی که در پی می آید درباره ی نشانه های ظهور قیامت در قرآن و کتب مقدّس است و اینکه قرآن و عهدین چه سرنوشت و نشانه هایی برای پایان جهان بیان کرده اند.
ایمان به زندگی بازپسین همچون پذیرش پیام قرآنی، از عناصر سازنده ی ایمان اسلامی است. محمد (ص) همچون بسیاری از انبیاء از نهایت این جهان حاضر خبر می دهد، نهایتی که برای هر موجود انسانی آغاز زندگی دیگر است که پیش بینی نشانه های رستاخیز و نشانه های قیامت را متعاقباً خواهیم دید. با نگاهی به مجموعه ی آیات قرآن در می یابیم که قرآن زوال جهان کنونی را مترادف با نیستی محض آن نمی داند، بلکه آن را در بخشی از یک فرآیند قرار داده که مفهومی پایانی برای آن متصوّر نیست. به این معنا که نیستی و زوال دنیا و جهان مادّی کنونی برای تبدیل شدن به جهانی نو با شکل و شمایل و ماهیّتی دیگر می باشد. جهان هنگام تبدیل از صورتی به صورت دیگر و ایجاد طرحی نو، دچار نوعی حوادث و رخدادهایی می گردد که در قرآن از آن به «اشراط السّاعه» تعبیر شده است.
معنای اشراط السّاعه در قرآن
اشراط السّاعه جمع «شرط» به معنی نشانه یا آغاز و ابتدای چیزی است و ساعت نیز به جزیی از شبانه روز گفته می شود. مقصود از ساعت در آیات قرآنی، قیامت است. بنابراین مراد از اشراط السّاعه نشانه هایی است که پیش از قیامت یا در آستانه ی ظهور قیامت واقع می شود؛ البته برخی از مفسّران درباره ی تغییر ساعت، به این معنا اختلاف کرده اند و گفته اند: ساعت به معنای زمان محدود و منظور از السّاعه در آیات قرآن، زمان مرگ انسان است. برخی معتقدند نشانه های رستاخیز به سه دسته از رخدادها اطلاق می گردد.
1. حوادث مهم پیش از پایان جهان، مانند بعثت پیامبر (ص)؛
2.حوادث هولناکی در آستانه ی پایان جهان رخ می دهد، مانند فروپاشی کوه ها؛
3. حوادث تکان دهنده در آغاز رستاخیز و نشانه های شروع قیامت، مانند تبدیل زمین و آسمان.
از سوی دیگر در تفاسیر بسیاری از برخی حوادث اجتماعی و طبیعی که پیش از وقوع قیامت رخ می دهد و بعضی از آن ها در قرآن آمده است، به عنواد حوادث آخرالزّمان یاد شده که ان حوادث از نشانه های رستاخیز نیز هست. از آخرالزّمان و اوضاع آن در «انجیل قدیم» هم موضوعاتی مطرح شده بود که البته بین انجیل قدیم و انجیلی که هم اکنون هست، تفاوت بسیار است و خیلی از مطالبی که در آن بوده، امروز وجود ندارد و کاملاً حذف شده است. از قرآن استفاده می شود که در پایان این جهان و با نفخ صور انقلاب عظیمی را در کائنات آسمان و زمین رخ می دهد. برپا شدن قیامت، مقارن با تحوّلات بزرگی در نظام این جهان است؛ به گونه ای که با برچیده شدن بساط این عالم، عالم دیگری برپا می گردد. آنگاه همه ی انسان ها از آغاز تا پایان خلقت زنده می گردند.
دگرگونی زمین، کوه ها، دریاها
در زمین زلزله ی عظیمی پدید می آید و از آنچه در درون زمین است، خارج می شود. اجزای زمین متلاشی می گردد. دریاها شکافته می شوند. کوه ها به حرکت در می آیند و در هم کوبیده می شوند و مانند توشه ی شن می گردند. سپس به صورت پشم حلّاجی شده در آمده، آنگاه در فضا پراکنده می شوند و از سلسله ی کوه های سر به آسمان کشیده، جز سرابی نمی ماند.
دگرگونی آسمان و ستارگان
ماه، خورشید و ستارگان عظیمی که بعضی از آن ها میلیون ها بار از خورشید و بزرگ تر و پرفروغ ترند تیره و خاموش می شوند و نظم حرکت آن ها به هم می خورد. خورشید و ماه به هم می پیوندند. آسمان که مانند سقفی محفوظ و محکم این جهان را احاطه کرده، متزلزل می گردد و می شکافد و از هم می درد و طومار آن در هم می پیچد. روزی که آسمان ها به مانند فلز گداخته شود و فضای جهان پر از ابر و دود می شود. در چنین شرایطی شیپور مرگ نواخته می شود، همه ی موجودات زنده می میرند و در جهان طبیعت، اثری از حیات نمی ماند و وحشت و اضطراب بر تمام جان ها سایه می افکند؛ پس از آن جهان دیگری که جاودان و همیشگی است، برپا می گردد. صحنه ی گیتی با نور خدا روشن می شود و آنگاه شیپور حیات به صدا در می آید و همه ی انسان ها، بلکه همه ی حیوانات، در یک لحظه زنده می شوند و سراسیمه و هراسان همانند ملخ ها و پروانگان که در هوا منتشر می شوند و با سرعت به سوی محضر الهی روانه می گردند. در صحیحین از سهل بن سعد ساعدی از رسول خدا (ص) آمده است که: «روز قیامت مردم بر سرزمینی بسیار سفید و صاف که هیچ مرز بلندی برآن وجود ندارد، محشور می شوند.» و در بعضی از اخبار، زمین مبدّل به آتش خواهد شد و در بعضی از اخبار زمین محشر برای مؤمنان مبدّل می شود به نان بسیار خوبی که از آن می خورند تا خلایق از حساب فارغ شوند و از آن جمله انخساف قمر و انکساف شمس است و انتشار نجوم و کواکب است... «و این چنین خداوند، موجودات را از صحنه های رستاخیز آگاه می کند و این چنین قرآن از فناپذیری گریز ناپذیر زندگی زمینی سخن می گوید. هرکجا باشید شما را مرگ در می یابد؛ هرچند در برج های استوار باشید.»
قیامت در متون مقدّس
در اسفار نخستین عهد عتیق، سخنی از رستاخیز نیست؛ همان گونه ای که خبری از جهان پس از مرگ نیست؛ امّا در کتب متأخّر مانند زکریّا، میکاه و ملاکی که سومی آخرین کتاب از مجموعه ی کتب عهد عتیق است در مورد قیامت سخنانی به میان آمده است که پیش گویی این پیامبران است. میکاه نبی در کتاب خویش که خطاب به قوم بنی اسرائیل است، پایان جهان را بدین گونه بازگو می کند: و امّا در روزهای آخر، کوه خانه ی خداوند مشهورترین کوه جهان خواهد شد و مردم از سراسر جهان به آنجا آمده، خواهند گفت: بیایید به دیدن کوه خدا برویم و خانه ی خدای اسرائیل را زیارت کنیم، او راه های خود را به ما خواهد آموخت و مطابق آن عمل خواهیم کرد؛ چون شریعت و کلام خداوند از اورشلیم صادر می شود.
ملاکی قیامت را چنین توصیف می کند و آن را به مردم بشارت می دهد: خداوند می فرماید: روز داوری مثل تنوری شعله ور فرا می رسد و همه ی اشخاص مغرور و بدکار را مثل کاه می سوزاند آنان مانند درخت تا ریشه خواهند سوخت و خاکستر خواهند شد؛ اما برای شما که ترس مرا در دل دارید، آفتاب عدالت طلوع خواهد کرد. پیش از فرارسیدن روز بزرگ و هولناک داوری، خداوند من رسولی شبیه ایلیای نبی برای شما می فرستد. او دل های پدران و فرزندان را دوباره به هم نزدیک خواهد کرد و این باعث خواهد شد که من سرزمین شما را ویران کنم. بحث از قیامت در دین یهود به همین موارد نادر و سربسته محدود می شود؛ امّا کتب مقدّس دین مسیح از «انجیل متّی» گرفته تا «مکاشفه ی یوحنّا» در موارد بسیاری به حادثه ی آخر جهان اشاره می شود و آن را نوید بشارتی برای پیروان راستین دین و مؤمنان می داند. در باور مسیحیان، حوادث پایان جهان که همراه با علائم رعب آور، به وقوع می پیوندد، بیشتر به قصد اصلاح جهان و مردمان است. قبل از ظهور این منجی یا مسیح، آسمان ها و زمین دوباره به هم می ریزد و آشوب و بی نظمی با کابوس اولّیه که جهان درگیر آن بود، دوباره تکرار می شود که با آمدن مسیح دوباره به نظم و ترتیب و شکلی ایده آل برمی گردد.
انبیای عهد عتیق از جمله اشعیای نبی که چشم اندازهای تاریخی و برداشت های معادشناختی را با هم ذکر می کنند، از روزی به نام روز یهوه سخن می گویند که خداوند در آن روز، خود را مکشوف می سازد (این تعبیر به همین صورت در قرآن نیامده، با وجود این، قرآن همین تصویری که قدیمیان یهودی مسیحی نگاشته اند، ارائه می دهد) بر آنان روشن بود که این روز، عظیم و بسیار مهیب و آکنده از بیم و هراس است، روز یهوه با غضب و شدّت خشم، مانند هلاکتی که از جانب قادر مطلق فرا می رسد، است. روز غضب خداوند، روز عقاب، روز انتقام برای یهوه. در آن روز است که عدالتی کامل اعمال خواهد شد. در کتاب «صفنیا» می خوانیم: روز عظیم خداوند نزدیک است، آواز روز خداوند مسموع است و مرد زورآور در آن روز به تلخی فریاد می زند، آن روز، روز غضب است، روز تنگی روز خرابی، روز تاریکی و ظلمت، روز ابرها و ظلمت غلیظ... در روز غضب خداوند، نه نقره و نه طلای ایشان را تواند رهانید و تمامی جهان از آتش غیرت او سوخته خواهد شد؛ زیرا که بر تمامی ساکنان جهان، هلاکتی هولناک وارد خواهد شد... نویسندگان مسیحی به این روز، به عنوان روز آخر اشاره می کنند که به گفته ی پطرس رسول، آخرین روز است.
پدیده ی کیهانی
به گفته ی قرآن، پایان زمان مسبوق همراه با پدیده های کیهانی گوناگون است، مشابه آنچه که در «یسنا» از فرود خداوند خبر داد. «زمین به لرزه خواهد آمد، زمین و کوه ها خواهند لرزید.» «از آسمان دودی نمایان برخواهد آمد» و در آیه ی 2 سوره ی حج می خوانیم: «روزی که آن را ببینند، هر شیر دهنده ای آن را شیر می دهد [از ترس] فرو می گذارد و هر آبستنی بار خود را فرو می نهد و مردم را مست می بینی و حال آن که مست نیستند؛ ولی عذاب خدا شدید است.» مسیح نیز با ارتباط دادن میان دورنمای ویرانی اورشلیم و چشم انداز پایان جهان می فرماید: «وای بر آبستنان و شیردهندگان در آن ایّام» و در قرآن می خوانیم: «زمین با تکان [سختی] لرزانده می شود و کوه ها [جمله] ریزه ریزه می شوند و غباری پراکنده گردد.» مضامینی که قرآن در وصف زلزال نهایی از رو به رو شدن جهان به کار برده است، در سنّت های یهودی و مسیحی شناخته بود.